پوکی استخوان یا استئوپروز یکی از شایع‌ترین بیماری‌های مرتبط با سیستم اسکلتی است که میلیون‌ها نفر در سراسر جهان را تحت تأثیر قرار می‌دهد. این بیماری زمانی رخ می‌دهد که تراکم استخوان کاهش یافته و استخوان‌ها ضعیف و شکننده می‌شوند، که این امر خطر شکستگی را افزایش می‌دهد. بسیاری از افراد می‌پرسند: “پوکی استخوان از چه سنی شروع میشود؟” پاسخ به این سؤال ساده نیست، زیرا عوامل متعددی مانند سن، جنسیت، سبک زندگی و ریسک فاکتورها در آن نقش دارند. در این مقاله جامع، که بر اساس اطلاعات علمی معتبر تهیه شده، به بررسی دقیق سن شروع پوکی استخوان، علل ایجاد آن، ریسک فاکتورها، روش‌های تشخیص و درمان می‌پردازیم. اگر شما هم نگران سلامت استخوان‌های خود هستید، این مقاله را تا انتها بخوانید تا بدانید چگونه می‌توانید از این بیماری پیشگیری کنید یا آن را مدیریت نمایید.
روند بازسازی استخوان و سن شروع معمول پوکی استخوان
استخوان‌ها بافت زنده‌ای هستند که دائماً در حال بازسازی هستند. این فرآیند شامل تجزیه استخوان قدیمی توسط سلول‌های استئوکلاست (سلول های استخوان خوار) و ساخت استخوان جدید توسط سلول‌های استئوبلاست (سلول های استخوان ساز) است. در دوران کودکی و نوجوانی، ساخت استخوان بیشتر از تجزیه آن است، که منجر به افزایش تراکم استخوان میشود. اکثر افراد تا اواخر دهه دوم یا اوایل دهه سوم زندگی (حدود ۲۰ تا ۳۰ سالگی) به اوج تراکم استخوانی خود می‌رسند. این اوج توده استخوانی مانند یک “بانک استخوان” عمل می‌کند که در سال‌های بعد از آن استفاده میشود.
اما پوکی استخوان از چه سنی شروع میشود؟ به طور کلی، کاهش طبیعی تراکم استخوان از حدود ۳۵ سالگی آغاز می‌گردد. در این سن، سرعت تجزیه استخوان کمی بیشتر از ساخت آن میشود، که این روند بخشی از پیری طبیعی است. با این حال، در بسیاری از افراد، این کاهش تدریجی است و تا سنین بالاتر (معمولاً بعد از ۵۰ سالگی در زنان و ۶۵ سالگی در مردان) به سطح پوکی استخوان نمی‌رسد. طبق آمار، بیش از ۵۰ میلیون نفر در جهان بالای ۵۰ سال به این بیماری مبتلا هستند، و شکستگی‌های ناشی از آن سالانه میلیون‌ها مورد گزارش میشود. این کاهش معمولاً در استخوان‌های لگن، ستون فقرات و مچ دست بیشتر رخ می‌دهد، زیرا این نواحی وزن بیشتری تحمل می‌کنند و حساس‌تر هستند.
عوامل ژنتیکی نیز نقش مهمی دارند. برای مثال، اگر اوج تراکم استخوانی شما در جوانی بالا باشد (که تا حدی ارثی است)، احتمال تأخیر در شروع پوکی استخوان بیشتر میشود. نژاد هم تأثیرگذار است؛ افراد سفیدپوست و آسیایی‌تبار ریسک بالاتری دارند، در حالی که افراد آفریقایی‌تبار معمولاً تراکم استخوانی بالاتری دارند. اما این سن شروع همیشه ثابت نیست و می‌تواند تحت تأثیر ریسک فاکتورها تغییر کند، که در ادامه بررسی می‌کنیم.
ریسک فاکتورهای پوکی استخوان: چه عواملی خطر را افزایش می‌دهند؟
ریسک فاکتورها عواملی هستند که احتمال ابتلا به پوکی استخوان را افزایش می‌دهند و می‌توانند سن شروع آن را به جلو بیندازند. برخی از این عوامل غیرقابل کنترل هستند، در حالی که برخی دیگر را می‌توان مدیریت کرد. بیایید به مهم‌ترین آن‌ها بپردازیم:
ریسک فاکتورهای غیرقابل کنترل
- جنسیت: زنان چهار برابر بیشتر از مردان به پوکی استخوان مبتلا می‌شوند. دلیل اصلی این است که زنان معمولاً تراکم استخوانی کمتری دارند و یائسگی باعث کاهش شدید هورمون استروژن میشود. استروژن نقش کلیدی در حفظ تراکم استخوان دارد؛ این هورمون از تحلیل رفتن استخوان جلوگیری می‌کند و به رسوب کلسیم در استخوان کمک می‌نماید. کاهش استروژن در یائسگی (معمولاً حدود ۵۰ سالگی) می‌تواند سرعت کاهش تراکم استخوان را تا ۳ برابر افزایش دهد.
- سن: هرچه سن بالاتر رود، ریسک بیشتر میشود. بعد از ۶۵ سالگی، کاهش تراکم استخوان شتاب می‌گیرد.
- نژاد و سابقه خانوادگی: سفیدپوستان و آسیایی‌ها ریسک بالاتری دارند. اگر والدین شما سابقه شکستگی لگن داشته باشند، ریسک شما دو برابر میشود.
- اندازه بدن و BMI: افراد با جثه کوچک یا شاخص توده بدنی (BMI) پایین ریسک بیشتری دارند. BMI چیست؟ شاخص توده بدنی یک معیار ساده برای ارزیابی وزن نسبت به قد است که با فرمول BMI = وزن (کیلوگرم) / [قد (متر)]² محاسبه میشود. برای مثال، اگر وزن شما ۶۰ کیلوگرم و قدتان ۱.۶۵ متر باشد، 22 ≈ (۱.۶۵ × ۱.۶۵) / 60 BMI است. BMI کمتر از ۱۸.۵ نشان‌دهنده کم‌وزنی است که می‌تواند منجر به کاهش تراکم استخوان شود، زیرا چربی بدن کمتر تولید استروژن می‌کند و تغذیه ناکافی کلسیم را به همراه دارد.
- کاهش هورمون‌های جنسی: علاوه بر استروژن در زنان، کاهش تستوسترون در مردان نیز ریسک را افزایش می‌دهد. درمان‌های سرطان که هورمون‌ها را کاهش می‌دهند، مانند شیمی‌درمانی برای سرطان سینه یا پروستات، می‌توانند پوکی استخوان را تسریع کنند.
ریسک فاکتورهای قابل کنترل
- مشکلات هورمونی: پرکاری تیروئید یا پاراتیروئید می‌تواند تحلیل استخوان را افزایش دهد.
- تغذیه نامناسب: مصرف کم کلسیم (کمتر از ۱۰۰۰ میلی‌گرم در روز) و ویتامین D (که برای جذب کلسیم ضروری است) ریسک را بالا می‌برد. اختلالات خوردن مانند بی‌اشتهایی عصبی می‌تواند پوکی استخوان را حتی در سنین نوجوانی ایجاد کند، زیرا بدن مواد مغذی کافی دریافت نمی‌کند.
- داروها: مصرف طولانی‌مدت کورتیکواستروئیدها (مانند پردنیزون برای آسم یا آرتریت) یا داروهای ضدتشنج تحلیل استخوان را افزایش می‌دهد.
- بیماری‌ها: بیماری‌هایی مانند سلیاک، التهابی روده، کلیه، کبد، سرطان یا روماتیسم مفصلی ریسک را بیشتر می‌کنند.
- عادات بد: کم‌تحرکی، مصرف الکل بیش از حد (بیش از ۲ واحد در روز) و سیگار کشیدن (که جذب کلسیم را مختل می‌کند) از عوامل اصلی هستند.
در کودکان، پوکی استخوان نادر است اما می‌تواند به دلیل بیماری‌هایی مانند دیابت نوع ۱، آرتریت نوع جوانان یا مصرف کورتیکواستروئیدها از سنین پایین شروع شود. در افراد مبتلا به بی‌اشتهایی عصبی، کاهش تراکم استخوان می‌تواند در اوایل نوجوانی رخ دهد و تا ۷۵% زنان مبتلا را تحت تأثیر قرار دهد.
علل و عوامل ایجاد کننده پوکی استخوان
علل پوکی استخوان عمدتاً به عدم تعادل بین ساخت و تجزیه استخوان برمی‌گردد. افزایش سن اصلی‌ترین علت است، اما عوامل دیگری مانند کمبود مواد مغذی (کلسیم و ویتامینD) نقش کلیدی دارند. جراحی‌های گوارشی که جذب کلسیم را کاهش می‌دهند، یا بیماری‌های مزمن مانند مولتیپل میلوما (یک نوع بدخیمی استخوان) ، می‌توانند این تعادل را برهم بزنند. در زنان، یائسگی زودرس (قبل از ۴۵ سالگی) به دلیل کاهش استروژن، علت شایعی است. استروژن نه تنها از استخوان محافظت می‌کند، بلکه به رسوب کلسیم کمک می‌نماید، و کاهش آن می‌تواند منجر به از دست رفتن سریع تراکم استخوان شود. همچنین، سبک زندگی کم‌تحرک باعث میشود استخوان‌ها فشار کمتری دریافت کنند و ضعیف‌تر شوند.
روش‌های تشخیص پوکی استخوان
پس از بررسی علل، نوبت به تشخیص می‌رسد. تشخیص زودرس می‌تواند از شکستگی‌ها جلوگیری کند. اصلی‌ترین روش، سنجش تراکم استخوان (BMD) با استفاده از دستگاه
DEXA (Dual-Energy X-ray Absorptiometry) است که “استاندارد طلایی” محسوب میشود. این تست با اشعه ایکس کم‌تابش، تراکم استخوان در لگن، ستون فقرات و مچ دست را اندازه‌گیری می‌کند و خطر شکستگی آینده را پیش‌بینی می‌نماید.
در نتایج DEXA، دو امتیاز کلیدی وجود دارد:T-score و Z-score.
T-scoreچیست؟ این امتیاز تراکم استخوان شما را با یک فرد جوان سالم (۳۰ ساله) از همان جنسیت مقایسه می‌کند و بر اساس انحراف استاندارد محاسبه میشود. تفسیر آن به این صورت است:
- T-score بالاتر از -۱: طبیعی
- T-score بین -۱ تا -۲.۵: استئوپنی (کاهش تراکم استخوان، پیش‌درآمد پوکی)
- T-score کمتر از -۲.۵: پوکی استخوان
تراکم استخوان با افراد هم‌سن و هم‌جنس مقایسه میشود و در صورت لزوم پزشک سی‌تی‌اسکن یا Z-score درخواست می‌کند. این تست برای زنان بالای ۶۵ سال و مردان بالای ۷۰ سال توصیه میشود. همچنین ممکن است آزمایش خون برای بررسی کلسیم و ویتامین D انجام شود. در افرادی با ریسک‌فاکتورهایی مثل BMI پایین یا سابقه خانوادگی، انجام تست در سنین پایین‌تر پیشنهاد میشود.
درمان پوکی استخوان: از داروها تا تغییرات سبک زندگی
درمان پوکی استخوان بر جلوگیری از شکستگی و افزایش تراکم استخوان تمرکز دارد. درمان معمولاً ترکیبی از داروها، تغذیه و ورزش است. بیسفوسفونات‌ها اغلب اولین انتخاب هستند. بیسفوسفونات‌ها چیست؟ این‌ها گروهی از داروها هستند که به استخوان می‌چسبند و فعالیت سلول‌های استئوکلاست (تجزیه‌کننده استخوان) را کاهش می‌دهند، بنابراین از تحلیل استخوان جلوگیری کرده و تراکم را افزایش می‌دهند. مثال‌ها شامل آلندرونات (فوسامکس، مصرف هفتگی خوراکی)، ریزدرونات (آکتونل) و ایباندرونات (بونیوا، تزریقی) میشود. این داروها برای زنان یائسه و مردان با پوکی شدید مؤثر هستند، اما ممکن است عوارضی مانند سوزش معده یا درد استخوان داشته باشند، بنابراین باید با دستور پزشک مصرف شوند.
سایر درمان‌ها:
- هورمون‌درمانی: برای زنان یائسه، استروژن یا ترکیب استروژن-پروژسترون می‌تواند تراکم را حفظ کند، اما به دلیل ریسک سرطان سینه، کوتاه‌مدت استفاده میشود.
- دنوزوماب (پرولیا): آنتی‌بادی که سلول‌های تجزیه‌کننده را مهار می‌کند، هر ۶ ماه تزریق میشود.
- تراپاراتید (فورتئو): هورمون پاراتیروئید که ساخت استخوان را تحریک می‌کند، برای موارد شدید.
- رالوکسیفن: شبیه استروژن عمل می‌کند و ریسک سرطان سینه را کاهش می‌دهد.
علاوه بر داروها، تغییرات سبک زندگی ضروری است: مصرف ۱۲۰۰ میلی‌گرم کلسیم روزانه (از شیر، سبزیجات برگ‌دار)، ویتامینD (IU 600-800)، ورزش وزنه‌برداری (مانند پیاده‌روی یا یوگا) حداقل ۳۰ دقیقه روزانه، ترک سیگار و محدود کردن الکل. در موارد پیشرفته، جراحی برای شکستگی‌ها ممکن است لازم باشد.
پیشگیری از پوکی استخوان: کلید موفقیت
پیشگیری بهترین راه است. از جوانی، رژیم غذایی غنی از کلسیم و ویتامین D، ورزش منظم و اجتناب از سیگار را رعایت کنید. برای افراد با BMI پایین، افزایش وزن سالم کمک‌کننده است. غربالگری منظم در سنین میانسالی می‌تواند شروع زودرس را تشخیص دهد.
جمع‌بندی: پوکی استخوان را جدی بگیرید
پوکی استخوان معمولاً از ۳۵ سالگی شروع میشود، اما ریسک فاکتورها می‌توانند آن را به سنین پایین‌تر بکشند. با درک علل، تشخیص به‌موقع با T-score و درمان‌هایی مانند بیسفوسفونات‌ها، می‌توانید کیفیت زندگی خود را حفظ کنید. اگر علائمی مانند کمردرد یا کاهش قد دارید، به پزشک مراجعه کنید. این بیماری قابل مدیریت است پیشگیری را از امروز شروع کنید!
